Zonguldak’ın asıl yerlileri, daha Zonguldak ortada yokken yörede yüksek tepelerde yaşadıkları herkesçe bilinir. Kendilerine göre gelenek ve görenekleri olan, erkeklerinin Zonguldak’ın ilk kuruluş yıllarında kente indiklerinde şalvarlarının paçasında kırmızı şeritler bulunduğu belirtilen Gacalılar, tatlı bir şiveye sahip oldukları ifade edilen Öztürkçe konuşan bir küçük toplum olarak tanınırlar.
Zamanla yerli halkla bütünleşip asimile olan Gacalıların bir kısmı hala Zonguldak’ın Gaca olarak ifade edilen ancak ismi hiçbir kayıtta yer almayan kesiminde yerleşiktirler. Yani Gaca şeklindeki bölgesel terim bir yer bildirimi olarak devletin resmi arşivlerinde bulunmaz.
Ünlü Türk pehlivan Deliormanlı Yusuf’un da bir Gaccal olduğu belirtilirken tarihe mal olmuş başka ünlü isimlerin de olduğu söyleniyor.
Gaca hakkında bazı ansiklopedilerde de şu bilgiler vardır:
Gacallar Trakya yerlilerindedir. Türk ırkının uzunca bir zamandır Trakya'da yaşayan bir koludur. En sade anlamıyla ise Trakyalı Türklerdir. Türklerin Avrupa kıtası sınırlarında yaşayan yerli halkıdır. Gacallar için Avrupalı yerli Türkler ifadesi de kullanılabilir. Zira tutum ve davranışlarındaki modernize hal, onları muhafazakâr halktan ayırır. Gacallar, Batı Trakya da dahil olmak üzere, Trakyanın tüm bölgelerinde yaşamaktadırlar. Gacal, Bulgaristan-Deliorman bölgesinin Osmanlı öncesi Türk halklarındandı. Kuzey'den gelmişlerdir ve Çitaklarla da yakınlardı. Hatta, Gagavuzlarla ilgileri de kesindir. Osmanlılarla tanışıp karışınca İslâm'a geçmişlerdir. Nüfuslarının toplamda 14.000 civarında olduğu iddia edilmektedir.
Rus bilgini Moşkov gibi kimi tarihçiler, Gacalların Peçenek Türklerinin soyundan geldiklerini ileri sürerler. Şkorpil gibi bilginlerse, İsperih Han'ın yönetiminde ilk Tuna Bulgar Devletini kuran Türklerin torunları olduklarını sanırlar.
Türklerin fiziksel tipi, özellikle kentlerde, pek belli olmaz. Ancak, Gacal denilen Deliorman Türkleriyle Kırcaali yöresi Türkleri, başka kavimlerle pek karışmış değildir. Bayramlarda ve özel günlerde pişirdikleri ‘Rakumer’ adlı sebzeli ve etli pilav, kıtır hamurlu ‘Tavşan Kulağı’ tatlısı; onların gerek Orta Asya, gerekse Grek kültürü ile harmanlandığını ortaya koymaktadır.
Gacalıların bu şekilde ansiklopedik bilgilerde yer almaları, bunların küçük bir bölümünün toplu olarak bulundukları yerden ayrılıp bazı sosyolojik etkenlerin sonucu olarak Zonguldak bölgesinin yüksek bir tepesine yerleşmiş oldukları düşünülebilir.
Gacalı mı, Gaccal mı, şimdiye kadar çözüme kavuşturulmamış bir konu bu ve bundan sonra da kolay kolay tam çözüme kavuşturulması zor olacak bir konu.
